• wstęp
• Thich Quang Duc
• Norman Morrison
• Ryszard Siwiec
• Vasyl Makuch
• Sándor Bauer
• Josef Hlavatý
• Jan Zajíc
• Evžen Plocek
• Elijahu Rips
• Romas Kalanta
• Oskar Brüsewitz
• Musa Mamut
• Mohamed Bouazizi
• Rigzin Phüncchog

Vasyl Makuch

* 14 listopada 1927, Kariv

† 6 listopada 1968, Kyjev

Precz z komunistycznymi kolonizatorami! Niech żyje wolna Ukraina! Przecz z okupantami Czechosłowacji!

Vasyl Makuch, 5 listopada 1968

W dniu 5 listopada 1968 r na głównym bulwarze w Kijowie polał się benzyną i podpalił czterdziestoletni były członek Ukraińskiej Powstańczej Armii i więzień polityczny Vasyl Makuch. Zrobił tak w proteście przeciwko okupacji i rusyfikacji Ukrainy przez reżim sowiecki oraz przeciwko inwazji na Czechosłowację.

Vasyl Omeljanovyč Makuch urodził się we wsi Kariv, która wówczas była częścią polskiego województwa lwowskiego. Pochodził z patriotycznej rodziny, był zwolennikiem ruchu narodowego i idei usamodzielnienia Ukrainy. Pod wpływem swojego ojca i sąsiadów w roku 1944 wstąpił w szeregi Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), gdzie służył w wywiadzie pod pseudonimem Mykola. W lutym 1946 r. został postrzelony w czasie walki i wzięty do niewoli przez NKWD. W dniu 15 lutego 1946 r. został zatrzymany i poddany okrutnym przesłuchaniom w lwowskim więzieniu a 11 lipca 1946 r. skazany przez trybunał wojskowy na 10 lat prac przymusowych, z których większość spędził w obozach na Syberii. W dniu 18 lipca 1955 r. został wypuszczony z więzienia i deportowany.

Na wyganiu na Syberii poznał aktorkę Lidiję Ivanivną Zaparą, która w wielu 17 lat została skazana na 10 lat w obozie i 5 lat na wygnaniu za to, że w czasie niemieckiej okupacji wraz ze swoją macochą współorganizowała koncerty propagandowe. Vasyl i Lidija stopniowo zbliżyli się do siebie. Lidija była wypuszczona 2 lata wcześniej niż Vasyl. Kiedy 6 kwietnia 1956 r. wypuszczono także Makucha, dostał zakaz przebywania na zachodzie Ukrainy. Pojechał do Dněpropetrovska za Lidiją, z którą przez ostanie dwa lata pozostawał w kontakcie listownym, i ożenił się z nią. W roku 1960 urodziła się ich córka Olha a w roku 1964 syn Volodymyr.

Makuch pracował najpierw w fabryce Promcynk, później naprawiał artykuły gospodarstwa domowego. Ukończył w systemie wieczorowym dziesięcioletnią szkołą, zdał maturę i dostał się na wydział pedagogiczny. Szybko jednak został z niego wydalony za to, że przed komisją rekrutacyjną zataił pobyt w więzieniu. Wierzył, że pozwolą mu chociaż studiować w systemie wieczorowym czy zaocznym, ale pozwolenia nie dostał. Lidija pracowała jako kucharka. Makuchowie posyłali swoje dzieci do ukraińkiego przedszkola i szkoły. Dzieci skarżyły się, że rówieśnicy naśmiewają się z nich, ponieważ mówią po ukraińsku. Nauczyciele nie stawali w ich obronie.

Makuch dużo czasu poświęcał działalności politycznej. Często jeździł do Lwowa i Kijowa, utrzymywał kontakty z ludźmi o podobnych poglądach. Prowadził bogatą korespondencję z uwięznionymi przyjaciółmi. W Dněpropetrovsku spotykali się u niego ludzie, z którymi rozmawiał o możliwościach walki o wolną Ukrainę w nowych warunkach „rozwiniętego socjalizmu”. Przed nikim nie ukrywał swoich poglądów, więc nie mógł zostać niezauważonym przez KGB. On i cała jego rodzina byli pod obserwacją tajnej policji.

W styczniowym numerze czasopisma Vitčyzna (Ojczyzna) z roku 1968 wydano powieść Sobor (Świątynia) Olese Hončara, która bardzo zainteresowała Makucha. Przeciwko powieści przeprowadzono w gazetach ostrą kampanię, oskarżając autora o nacjonalizm. Makucha bardzo dotknęło to oskarżenie. Z dużym bólem śledził też okupację Czechosłowacji przez wojska pięciu krajów Układu Warszawskiego 21 siepnia 1968 r. Powiedział wówczas swojej żonie, że jest gotowy złożyć się w ofierze na rzecz niepodległej Ukrainy i przyszłości ich dzieci.

W październiku 1968 Makuch wziął urlop i pojechał do siostry do Kariva. Przed odjazdem powiedział żonie i dzieciom: „Jeśli coś mi się stanie, wiedzcie, że was wszystkich bardzo kocham”. Od rodziców wysłał kilka listów do przyjaciół z Nikopole, Kijowa, Dněpropetrovska, dwa listy do żony, które kończyły się sloganem: „Chwała Ukrainie!”.

W dniu 5 listopada 1968 r. na Chreščatyku, przy wejściu do domu nr 27, niedaleko od rynku Bessarabskiego Makuch polał się benzyną i podpalił. Biegł w kierunku dzisiejszego Placu Niepodległości i wołał: Precz z komunistycznymi kolonizatorami! Niech żyje wolna Ukraina! Chwała Ukrainie!” oraz hasła przeciwko okupacji Czechosłowacji takie jak: „Precz z okupantami Czechosłowacji!”. Ludzie rozbiegali się z przerażeniem, bądź byli rozganiani przez policjantów, których na Chreščatyku w wigilię uroczystości było bardzo wielu. Starali się ugasić Makucha. Ten, nieprzytomny, został przewieziony do szpitala, gdzie 6 listopada zmarł w wyniku poparzenia 70% ciała.

Funkcjonariusze tajnej policji natychmiast skontaktowali się z żoną Makucha. Najpierw twierdzili, że Vasyl ciężko zachorował. Lidija przjechała do Kijowa 6 listopada 1968 r. ze swoim ojcem chrzestnym Ivanem Cypuchem. Oboje, zaraz po przjeździe, zostali zatrzymani. Lidija opowiadała, że przez całą noc byli zamknięci w jakimś zimnym pomieszczeniu a rano zawieziono ich do kostnicy. Jeszcze tego samego dnia prokuratura dzielnicy Lenina w Kijowie rozpoczęła postępowanie w sprawie samobójstwa Vasyla Makucha.

Lidija i jej ojciec chrzestny byli śledzeni na każdym kroku, aby nie mogli z nikim rozmawiać. Krewni z zachodniej Ukrainy chcieli, aby Vasyl był pochowany u nich, ale Lidija chciała, by grób męża znajdował się blisko niej i dzieci. Pogrzeb na cmentarzu w gminie Kločko w Dněpropetrovsku odbył się pod dozorem KGB. Wszyscy, którzy wzięli w nim udział, byli fotografowani i wylegitymowani. Przez trzy miesiące wdowa wzywana była na przesłuchania. Funkcjonariusze KGB sprawdzali, z kim kontaktował się Makuch, co mówił itp. Lidiję dosłowanie wyrzucili z pracy. Przez kilka lat nie mogła znaleźć innego zatrudnienia a rodzina żyła w nędzy. Aby utrzymać dzieci musiała sprzedać wszystko. Na koniec zaczepiła się w dworcowym barze.

Siostrę Makucha Paraskę Osmylovską już 7 listopada 1968 r. wezwano do dzielnicowego, a potem także do obwodowego wydziału KGB na Sokalu, gdzie przez długi czas była brutalnie przesłuchiwana. Funkcjonariusze tajnej policji nie wierzyli, że czyn Makucha nie był częścią większego planu jakiejś nielegalnej organizacji. Jak potwierdził mąż Paraski Jurij Osmylovskyj, jego żona miała poranione płuca, pluła krwią i po dwóch latach, w wyniku następstw przesłuchań, zmarła.

W ukraińskich mediach nie pojawiła się żadna informacja o samospaleniu Makucha. Jednak zagraniczne radia jeszcze 5 listopada 1968 r. wieczorem poinformowały w oparciu o anonimową informację od ukraińskiej opozycji: „W Kijowie dokonał samospalenia obywatel Ukrainy Vasyl Makuch, który protestował przeciwko sowieckiemu reżimowi komunistycznemu, uciskowi narodu ukraińskiego i sowieckiej agresji na Czechosłowację. Przed bezprecedensowym i bohaterskim czynem skłania głowę cała międzynarodowa społeczność”.

Ofiara Makucha nie pozostała jednak na Ukrainie bez odezwy. Jevhen Proňuk napisał anonimowy artykuł Na památku hrdiny (Na pamiątkę bohatera), który za sprawą drugiego obiegu nielegalnie szerzył się między obywatelami Ukrainy. To prowadziło do kolejnych represji. Za rozpowszechnianie tego tekstu został zatrzymany Bohdan Čaban i Stefan Bedrylo (odpokutował dwa lata w mordvinskich obozach).

Makuch nie był jedynym Ukraińcem, który wybrał samospalenie jako środek radykalnego protestu politycznego. W lutym 1969 r. także na kijowskiej ulicy Chreščatyk podjął próbę samospalenia kolejny były żołnierz UPA Mykola Bereslavskyj. Zdążył jedynie wykrzyknąć hasła: „Niech żyje niepodległa Ukraina!” i „Skończyć z dyskryminacją narodu ukraińskiego!”. Został zatrzymany przez policję a potem skazany na dwa i pół roku więzienia. W dniu 21 stycznia 1978 r. w Kanivu na grobie Tarasa Ševčenki, w dzień 60 rocznicy ogłoszenia Ukraińskiej Rady Narodowej, podpalił się inżynier Oleksa Hirnyk. W ulotkach wezwał lud ukraiński, aby powstał przeciwko rosyjskiej okupacji i rusyfikacji.

Jednakże po niemal 50 latach protest Makucha nie jest zbyt znany nawet na Ukrainie. Chociaż władze ukraińskie zatwierdziły instalację pamiątkowej tablicy w miejscu samospalenia, tablica taka istnieje tylko w miejscu urodzenia Vasyla Makucha. Kiedy w roku 2006 dněpropetrovska organizacja wojewódzka Ukraińskiego Stowarzyszenia Więźniów Politycznych i Represjonowanych wezwała prezydenta Viktora Juščenkę, aby nadał Makuchowi in memoriam tytuł Bohatera Ukrainy, ten nie zareagował. Niemniej jednak, zainteresowanie historią Vasyla Makucha w ostatnim czasie rośnie.

W dniu 5 listopada 2008 r., w dzień 40 rocznicy samospalenia Vasyla Makucha, na Placu Niepodległości zorganizowano wspomnieniowy koncert w formie requiem. Tego samego dnia w głównym biurze organizacji pozarządowej Čornobyl-Dopomoha (Černobyl-Pomoc) w Doněcku na pamiątkę Vasyla Makucha i Oleksego Hirnyka otwarto muzeum Pochodnia, które skupia się przede wszystkim na samospaleniu Makucha.

W październiku 2011 r. Młodzieżowy Ruch Kijowa w ramach projektu Szlakiem ukraińskich patriotów we Lwowie zaprezentował książkę Bilja vytokiv nezaležnosti (U korzeni niepodległości). Książka zawiera biografie 20 osobistości połączonych z walką o odnowę państwa ukraińskiego. Figuruje między nimi także Vasyl Makuch.

Wieczorem 5 listopada 2011 r. w miejscu samospalenia Vasyla Makucha zebrała się grupa ludzi, trzymających w rękach jego portret. Ze świeczek uwtorzyli jego imię. Przewodniczący młodzieżowej organizacji Patrioci, student uniwersytetu w Kijowie, Arsen Puškarenko na spotkaniu tym zaproponował, aby zwrócić się do rządu czeskiego i słowackiego z prośbą o uznanie czynu Makucha i przyznanie mu odznaczenia: „Niech się ukraińskie organy władzy wstydzą!”.

Z okazji 45. rocznicy samospalenia Vasyla Makucha zorganizował czeski Instytut Badania Reżimów Totalitarnych 5 listopada 2013 r. specjalne seminarium.

Literatura >>>